نگهداری و حفظ و دوام کتاب های خطی نیازمند دقت، شرایط محیطی مناسب و رعایت اصول خاص حفاظتی است. این آثار ارزشمند که اغلب دارای قدمت تاریخی و فرهنگی هستند، باید در محیطی با رطوبت و دمای کنترل‌شده (معمولاً دمای بین ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی حدود ۵۰٪) نگهداری شوند.

هر نسخه خطی، به عنوان یک سند منحصر به فرد، حاوی ایده‌ها، افکار و احساسات نویسنده‌ای است که به دقت و با زحمت در صفحات کاغذی ثبت شده است. پژوهش در زمینه ویرایش انتقادی و تصحیح این متون، به ویژه در ادبیات فارسی، از اساسی‌ترین تلاش‌ها برای حفظ و درک میراث فرهنگی به شمار می‌رود. این آثار، با وجود گذر زمان، همچنان قادر به برقراری ارتباط با نسل‌های جدید و انتقال پیام‌های عمیق انسانی هستند.

نسخه‌های خطی کهن چگونه تولید می‌شوند؟

در اوایل قرون وسطی، دیرها و صومعه‌ها به عنوان کانون‌های اصلی تولید نسخه‌های خطی شناخته می‌شدند. در این فضاهای مذهبی، کشیشان و راهبان به حفظ زبان لاتین و انتقال دانش کلاسیک اهتمام می‌ورزیدند و آثار مذهبی و غیرمذهبی را با دقت و زحمت نسخه‌برداری می‌کردند.

به تدریج، با کاهش انحصار کلیسا بر آموزش، تقاضا برای کتاب‌های غیردینی افزایش یافت و کاتبان غیرروحانی در نزدیکی دانشگاه‌ها کارگاه‌های خود را راه‌اندازی کردند. در این دوران، نوآوری‌های جدیدی در فرایند تولید کتاب به وجود آمد که منجر به افزایش کیفیت نسخه‌های خطی و انطباق بیشتر آن‌ها با متن‌های اصلی شد.

 در تمدن اسلامی نیز، در ابتدا نسخه نویسی منحصر به قرآن بود؛ اما به مرور زمان، در دوران عباسی، مراکز نسخه برداری توسط صاحب منصبان و شاهزادگان تأسیس شد و افرادی تحت عنوان نسخه نویس به این حرفه مشغول شدند. همچنین، زاویه‌ها و خانقاه‌های عارفان به کتابخانه‌های زنده‌ای تبدیل شدند که در آن‌ها به تولید نسخه‌های خطی پرداخته می‌شد.

گروه دیگری از وراقان، شامل فضلا و دانشمندان، نقش بسزایی در نگهداری و انتشار آثار مکتوب ایفا کردند، در حالی که خطاطان و خوشنویسان با مهارت‌های خود، زیبایی و ماندگاری این نسخ را تضمین می‌کردند. تبریز و هرات به عنوان دو مرکز مهم نسخه برداری در ایران شناخته می‌شدند که در آن‌ها آثار ارزشمندی خلق می‌گردید.

اشکال مهم نسخه‌های خطی عبارت‌اند از:

نسخه‌های خطی در تاریخ ادبیات و فرهنگ بشر به اشکال متنوعی تقسیم بندی می‌شوند که هر کدام داستان خاص خود را دارند. طومار، به عنوان قدیمی‌ترین نوع، ریشه در تمدن مصر دارد و شامل اسنادی نظیر دیوان‌های اداری، وقف نامه‌ها و نسخه‌های مختلف قرآن می‌شود. بیاض، با طراحی خاص خود، از اوراقی تشکیل شده که به شیوه‌ای خاص صحافی و شیرازه بندی شده و می‌تواند به صورت طولی باز و بسته شود؛ این نوع بیشتر برای نگارش دعا، زیارت نامه، نکات ادبی، شعر و نثر به کار می‌رود.

مرقع‌ها که از ترکیب قطعات خط و نقاشی شکل می‌گیرند، با پیوند دادن این قطعات به وسیله وصالان و صحافان، به آثار هنری منحصر به فرد تبدیل می‌شوند. در نهایت، کتابی که رایج‌ترین نوع نسخه‌های خطی است، همان شکل امروزی کتاب را به خود اختصاص می‌دهد و به عنوان نماد دانش و فرهنگ در دنیای معاصر شناخته می‌شود.

شرایط نگهداری و حفظ و دوام کتاب های خطی

به علت اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن نسخه خطی، نگهداری و حفظ و دوام کتاب های خطی بسیار ضروری است. این کتاب‌ها در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خاص نگهداری می‌شوند. نسخه‌های قدیمی معمولاً تحت تأثیر آفات، حشرات مزاحم، تابش نور، رطوبت و دیگر عوامل آسیب زا قرار می‌گیرند و به همین دلیل ممکن است آسیب پذیر و فرسوده شوند. در برخی موارد، حتی ممکن است به طور کامل از بین بروند. نگهداری و حفظ کتب خطی نیازمند رعایت اصول دقیقی است که به حفظ کیفیت و تمامیت این آثار ارزشمند کمک می‌کند.

• برای ایجاد شرایط مناسب، قفسه‌های نگهداری باید حداقل ۸ سانتیمتر از دیوار فاصله داشته باشند تا امکان تبادل هوا فراهم شود و از تجمع رطوبت جلوگیری شود.
• در دنیای کتاب‌ها، قفسه‌ها به عنوان نگهبانان دنیای دانش و تخیل عمل می‌کنند. کتب کوچک، با ظرافت و چیدمانی منظم، در ردیف‌های عمودی به راحتی جا می‌گیرند و فضای قفسه را زنده و پویا می‌سازند. در مقابل، کتب بزرگ که به‌سان گنجینه‌های ارزشمند در بر دارندهٔ داستان‌ها و اطلاعات عمیق هستند، باید با احتیاط و به صورت افقی نگهداری شوند. این شیوه، نه تنها از آسیب دیدن صفحات و جلد آن‌ها جلوگیری می‌کند، بلکه به نوعی احترام به محتوای غنی‌شان نیز محسوب می‌شود.
• کتاب‌ها باید به صورت ایستاده و با فاصله‌ای مناسب در قفسه‌ها قرار گیرند، به گونه‌ای که تمام فضای قفسه به طور متوازن پر شود، بدون اینکه هنگام بیرون آوردن کتاب‌ها آسیب ببینند.
• استفاده از غش‌گیرهای نرم برای پایه‌ها و جداسازی کتاب‌های بزرگ و کوچک از یکدیگر از دیگر نکات مهم است.
• کتب با جلدهای پارچه‌ای و کاغذی باید به طور جداگانه از جلدهای چرمی نگهداری شوند، چرا که اسیدیته و روغن‌های موجود در چرم می‌توانند به تدریج به کاغذ و پارچه آسیب برسانند.
• کتاب‌های نفیس و حساس نیز باید در جعبه‌هایی از جنس مقوای بدون اسید نگهداری شوند تا از تأثیرات منفی نوسانات حرارتی و رطوبتی در امان بمانند.
• هنگام بیرون آوردن کتاب‌ها، استفاده از هر دو دست و انجام این کار از دو سمت کتاب ضروری است تا از آسیب به شیرازه جلوگیری شود.
• همچنین، قرار دادن کتاب‌ها در طبقات بالای قفسه‌ها و انباشته کردن آن‌ها روی یکدیگر باید به طور جدی پرهیز شود تا خطر افتادن و آسیب رسیدن به این آثار گران‌بها کاهش یابد.

شرایط نگهداری و حفظ کاغذهای خطی

نگهداری و حفظ کاغذهای خطی و آثار کاغذی نیازمند رعایت مجموعه‌ای از شرایط ویژه است تا از تخریب و آسیب آن‌ها جلوگیری شود.

• جداسازی این آثار از دیگر اقلام ضروری است و استفاده از فایل‌های فلزی مناسب یا فایل‌های چوبی روکش‌دار با مواد غیر مضر، از جمله راهکارهای مؤثر در این زمینه است.
• کنترل رطوبت نسبی و نوسانات آن، به منظور جلوگیری از تاب خوردگی و رشد عوامل بیولوژیکی همچون قارچ‌ها، ضروری است.
• محدود کردن نور مصنوعی و طبیعی، با هدف جلوگیری از تخریب کاغذ و تغییر رنگ، از اهمیت بالایی برخوردار است.
• استفاده از جعبه‌های محافظ بدون اسید و پوشش‌های مناسب برای نگهداری آثار، به حفظ کیفیت و ساختار آن‌ها کمک می‌کند. در این راستا، پیشگیری از تماس با مواد حاوی اسید و اجتناب از ابزارهایی مانند گیره و سنجاق نیز از اصول مهم به شمار می‌آید.
• در نهایت، پرهیز از نگهداری آثار در کنار منابع گرمازا و آلودگی‌های محیطی، و همچنین رعایت دقت در حمل و نقل و جابه‌جایی، از عوامل کلیدی در تضمین ماندگاری این گنجینه‌های فرهنگی است.

در آخر…

در فروشگاه کتاب خطی اوستا، دنیایی از هنر و دانش در انتظار شماست. این مکان نه تنها مجموعه‌ای بی‌نظیر از کتاب‌های خطی را فراهم آورده، بلکه هر جلد، داستانی منحصر به فرد و تاریخی را در خود جای داده است. از نثرهای دلربا گرفته تا اشعار عرفانی، این کتاب‌ها به شما فرصتی می‌دهند تا به عمق فرهنگ و ادبیات گذشته سفر کنید. با گام گذاشتن در این فضا، شما به دنیایی از تفکر، احساس و زیبایی‌های زبانی دست می‌یابید که هر صفحه از آن، گنجینه‌ای از حکمت و زیبایی را در خود پنهان کرده است.

مرکز تخصصی ارزیابی، قیمت گذاری و خرید آثار تاریخی و هنری در این فروشگاه، با تکیه بر دانش و تجربه کارشناسان خود، به شما این امکان را می‌دهد که به راحتی آثار ارزشمند خود را شناسایی و به فروش برسانید. این مجموعه به طور خاص در خرید کتاب‌های خطی، اسناد تاریخی، عکس‌های قدیمی، پاکت‌های تمبردار و تابلوهای نقاشی نفیس فعالیت می‌کند. اگر به دنبال فروش، کارشناسی یا مرمت کتاب‌های خطی، اسناد و قباله‌های قدیمی خود هستید، با کارشناسان ما در کتاب خطی اوستا تماس بگیرید و از خدمات تخصصی ما بهره‌مند شوید.